فصل طبی پاییز زمانی است که هوا نه آن‌قدر گرم باشد که نیاز به خنک‌شدن وجود داشته باشد و نه آن‌قدر سرد باشد که نیاز به پوشش باشد. همچنین از علائم شروع فصل پاییز این است که شب‌ها نسبتاً خنک و روزهایش نسبتاً گرم می‌باشد. به این صورت که با طلوع خورشید به یکباره هوا گرم و با غروب خورشید به سرعت هوا سرد می شود.
مزاج فصل پاییز سرد و خشک می‌باشد، به این معنی که تحت تأثیر طبیعت، بدن انسان به سمت سردتر و خشک‌تر شدن می‌رود. به خاطر همین تغییرات هوایی و باد‌های سرد وخشک پاییزی، منافذ پوست بدن بسته شده و حرارت در بدن حبس می شود. نتیجه این تغییر دفعی، هیجانات اخلاط بدن، در ابتدای فصل پاییز است.
در فصل تابستان منافذ بدن باز بوده و تحلیل و تعریق زیادی اتفاق می‌افتد، هم چنین حرارت، میل به بیرون داشته و هضم، ضعیف‌تر است و در نتیجه نیاز بدن به غذاهای زود هضم و رطوبت‌بخش مانند میوه های رطوبی از قبیل هندوانه و هلو نیز بیشتر می گردد. همچنین در فصل پاییز به دلایل ذکر شده، تمایل و نیاز بدن به سمت غذاهای دیرهضم‌تر و خون‌ساز‌تر می‌باشد.
نکته قابل توجه این است که، در فصل تابستان افراد از غذا‌ها و میوه‌های رطوبت بخش زیادی استفاده می‌کنند و به همان نسبت هم خروج مواد از طریق تحلیل و تعریق وجود دارد. در پایان فصل تابستان شدت گرما کاسته شده و به دنبال آن تحلیل و تعریق انجام نمی گیرد و مواد رطوبی در بدن زیاد شده و بدن را مستعد عفونت می کنند. از طرفی، به مجرد تغییر هوا در فصل پاییز و سرد شدن آن، منافذ بدن بسته شده و تحلیل و تعریق اتفاق نمی‌افتد و نتیجه این خواهد بود که به خاطر محبوس شدن حرارت در بطن بدن و وجود مواد زیاد در آن، این مواد به هیجان افتاده و در صورت عدم تدبیر آن به خصوص در ابتدای فصل پاییز می‌توانند موجب بیماری‌های متعددی گردند.
علاوه بر این، در فصل پاییز در طول یک شبانه روز نیز تغییرات هوایی را مشاهده می‌کنیم. در طول روز هوا بسیار گرم، و به مجرد غروب آفتاب به صورت دفعی هوا سرد می‌شود و منافذ سطح بدن بسته می‌شود. هم چنین در طول شب هوا سرد بوده و مجدداً با طلوع آفتاب هوا در زمان کوتاهی گرم می‌شود و این تغییرات دمایی در طول روز، هیجان مواد در بدن را تشدید می‌کنند.
به صورت خلاصه در فصل پاییز:
۱- حرارت، میل به سمت داخل بدن دارد.
۲- هضم نسبت به تابستان قوی‌تر است.
۳- به علت خشک و سردی طبیعت این فصل، بدن انسان نیز به سمت خشکی رفته و سطح آن سرد می‌شود.
۴- ابتدای این فصل، زمان به هیجان درآمدن مواد در بدن است که حتماً باید برای آن تدابیری اندیشید وگرنه موجب بیماری می‌شود.
۵- هر چه به انتهای فصل نزدیک شویم به علت سردی هوا سکون مواد نیز در بدن بیشتر می‌شود که این امر ضرورت ورزش را به ما نشان می‌دهد.
با توجه به این تغییرات در بدن انجام تدابیر زیر می‌تواند مفید واقع شود:
تدبیر هوا:
۱- با توجه به روایت امیرالمؤمنین علیه السلام که می‌فرمایند: ((در آغاز سرما ـ فصل پاییزـ خود را از سرما نگه دارید و در آخرش ـ فصل بهارـ خود را به آن بسپارید؛ زیرا سرما با تن‌ها همان می‌کند که با شاخه‌های درخت؛ در آغاز می سوزاند و در پایان به برگ و بار می‌نشاند[۱])).
پوشاندن بدن از هوای پاییز و باد پاییزی به خصوص سر و سینه ضروری است؛ زیرا می‌تواند باعث ایجاد زکام، نزله، سرفه و غیره شود.
۲- بهترین لباس برای این فصل، لباسی است که از جنس پشم باشد که حرارت بدن را حفظ نموده و از نفوذ هوای سرد به داخل بدن جلوگیری نماید.
۳- پرهیز از شست و شوی بدن به خصوص با آب سرد در این فصل ضروری است. زیرا با بستن منافذ بدن، بخاراتی که به سمت سر حرکت می‌کنند را محتبس کرده و عامل ایجاد بیماری‌هایی نظیر زکام و نزله می‌گردد.
[۱]. غررالحکم و دررالکلم،حدیث۴۵۵۱
تدبیر خواب:
۱- در فصل پاییز که بدن به طور معمول خشک‌تر و سردتر می‌شود باید از کم‌خوابی و بی‌خوابی پرهیز نمود ؛ چرا که موجب تحلیل بیش‌از‌حد بدن و خشکی علی‌حدّه آن می‌شود، هم چنین تحلیل رفتن ارواح و قوای بدنی و به تبع آن کسلی و ضعف به همراه خواهد داشت.
۲- یکی از علت‌های خوابیدن، ارتباط روح مدبّره بدن با هضم موادِ غذایی است که طی چهار مرحله انجام می‌شود؛ هضم اول در دهان و معده انجام می‌گیرد، هضم دوم در کبد اتفاق می‌افتد و هضم سوم و چهارم که در مدّت بیشتری نیز انجام می‌شود، در عروق و خود اعضای بدن کامل می‌شود. عمل خواب در مکانیسم هضم سوم و چهارم بسیار مؤثر بوده، بنابراین بهترین زمان برای خواب بعد از پایان یافتن هضم اول است که حدوداً یک ساعت و نیم پس از میل غذا می‌باشد. مگر در شب که اگر فاصله میل نمودن غذا تا خواب سه ساعت باشد برای آرامش بدن و روح در زمان خواب بهتر است. اگر شخصی تمایلش به خواب بعد از غذا زیاد بود سعی کند حدأقل تا سبک شدن سر معده صبر کند و سپس بخوابد.
همچنین طبق تأثیرات طبیعت، در طول روز تمایل روح به سمت ظاهر بدن بوده، به همین علت خواب طولانی که توجه نفس را به داخل می‌برد در طول روز موجب تحیّر نفس در تدبیر بدن شده و در هضم مواد موجود در بدن اختلال ایجاد می‌شود، که نتیجه آن تولید ماده ناصالح برای بدن خواهد بود. این قاعده برای تمامی فصول و افراد صدق می‌کند ولی در فصل پاییز ممنوعیت بیشتری دارد؛ چرا که به علت اجتماع حرارت غریزی در بطن، بدن بخارات بیشتری از مواد تولید کرده و این بخارات به سمت ظاهر بدن به خصوص سر حرکت می‌نمایند و با منافذ بسته پوست مواجه شده و راه خروج نمی‌یابد، بنابراین شخص پس از بیدار شدن احساس سنگینی در سر، سر درد و … می‌نماید.
۳- پرهیز از برهنه نمودن سر علی‌الخصوص در زمان خواب شب نیز به جهت پیشگیری از ایجاد زکام و نزله در صبح، ضروری است.
۴- پرهیز از خوابیدن در مکان سرد؛ در تمامی فصول مناسب است شخص در محل نرم و با پوشش گرم بخوابد، به خصوص در فصول سرد سال.
تدبیر پاک‌سازی بدن
به طور کلی به شرط حفظ صحت و سلامتی بدن و انجام تدابیر درست بر اساس اصول طب سنتی و اسلامی در همه فصول، بدن به طور معمول از استفراغ دادن مواد -خروج ماده- به روش‌هایی هم چون فصد، حجامت، خوردن مسهل‌ها – بخصوص مسهل قوی- و قی‌کردن – بالا‌آوردن- بی‌نیاز است و این تفکر که انجام این اعمال در موقعیت‌های زمانی خاص برای تمامی افراد مفید است، سنّتی نادرست و اشتباه می‌باشد که متأسفانه برخی از مردم به علت اطلاعات ناقص مبادرت به انجام این‌گونه فعالیت‌ها، بدون تجویز طبیب حاذق می‌نمایند. و این امر اکنون به یک اشتباه رایج در بین مردم تبدیل شده است و بر اساس این اشتباه، سودجویان و کسانی که نه جان مردم برای آن‌ها اهمیت دارد و نه آبروی دین، به اسم دین، بدن و نفس مردم را دچار آسیب کرده تا خود منتفع شوند.
علاوه بر دلیل کلی و عمومی عدم ضرورت استفراغ مواد برای بدن سالم و معتدل، دلیل دومی نیز برای منع از استفراغ در فصل پاییز وجود دارد، مبنی بر اینکه خروج مواد از بدن خصوصاً به روش فصد و حجامت به کم‌شدن خون بدن -که موجب حفظ گرمی بدن است- و خشک‌تر شدن آن می‌انجامد و ضرر بسیاری خواهد داشت. اما همان‌طور که می‌دانیم اکثر مردم از اصول و تدابیر لازم برای حفظ سلامتی آگاهی کامل نداشته و با انجام دادن تدابیر نادرست موجب تولید مواد ناصالح یا خروج بدنشان از اعتدال می‌شوند، به همین علت در ابتدای فصل پاییز به خاطر تأثیرات ذکر شده طبیعت بر بدن، به خارج‌کردن مواد به هیجان افتاده و ناصالح از بدن نیازمند خواهند شد. پس در ابتدای فصل، استفراغ مواد بوسیله فصد، حجامت و اسهال و قی توصیه می‌شود؛ البته فصد، حجامت و استفاده از مسهل‌های قوی حتماً با تجویز طبیب و به مقدار کم نسبت به بهار باید انجام شود. اما آن چه در خروج مواد از بدن عمومیت دارد و برای اکثریت افراد می‌تواند مفید باشد، استفاده از آش‌های ترش مناسب این فصل مثل آش انار، آش آلو، آش تمرهندی، آش آبغوره و … است که به طبیعت بدن کمک می‌نماید به صورت طبیعی هیجان مواد را کم کرده و مواد اضافی و ناصالح را از بدن خارج نماید.
تدبیر خوراک و نوشیدنی
۱- خوردن غذاهای گرم و تر که هم حرارت خوبی دارند و هم رطوبت‌بخش هستند توصیه می‌شود، ازجمله:
بهترین زمان خوردن گوشت قرمز، در فصل پاییز است، زیرا در این فصل بدن بیش از هر زمانی به خون‌سازی نیاز دارد.
نخودآب: غذایی است دامغانی که با نخودِ بیست و چهار ساعت خیس‌خورده، بدون رب و گوجه‌فرنگی و سیب‌زمینی پخته می شود و می توان مقدار خیلی کمی زیره و دارچین نیز به آن اضافه کرد.
شیر‌برنج و شکر، فرنی و شیره انگور، شیر‌بادام، شیر‌فندق، شیر و خرما، خورشت کدو حلوایی، ترکیب شیر و خاکشی، هویج، آب‌هویج، مرغ، شربت سیب، شربت مفرّح، جوانه گندم.
دمنوش بادرنجبویه- به شرط استقرار کامل سرما و نه در اول فصل پاییز- در غروب یا یک ساعت بعد از شام مفید است.
۲- در این فصل کم‌کم غذاهای شیرین را می‌توان به وعده صبحانه اضافه کرد (خوردن غذای شیرین در صبحانه به علت بالا بردن مقدار صفرا و حرارت بدن و خارج کردن بدن از اعتدال مناسب نیست اما سرد شدن هوا جبران گرمی اضافه را می‌کند) و می‌توان از مربا‌ها به خصوص مربای‌کدوحلوایی، به و هویج و یا نان با کمی عسل در وعده صبحانه استفاده کرد که توصیه می‌شود مقدار نان، زیاد و مربا کم‌تر استفاده شود.
نکته: دقت شود در فصل پاییز اگر تمایل به خوردن شیره‌ها بیشتر است، حتماً لازم است با ماده دیگری که خون‌سازی می‌کند همراه باشد و به صورت ترکیبی خورده شود، مثل شیر‌برنج و شیره یا شکر یا فرنی همراه با شیره‌انگور به مقدار کم؛ در غیر این صورت حرارت خون را بالا می‌برد و ممکن است به جای سود رساندن به بدن، به آن ضرر برساند.
۳- پرهیز جدی از خوردن میوه‌های غیر فصل به خصوص میوه‌های مرطوب (میوه‌های فصل قبل و …) مثل خیار، هلو، انگور، هندوانه، خربزه و … . زیرا منافذ پوست بسته بوده و تحلیل و تعریق در سطح پوست انجام نمی‌شود، در نتیجه رطوبات اضافی دفع نگشته و پس از مجتمع‌شدن در بدن، سریعاً فاسد می‌گردند و موجب زکام، نزله، گلودرد، کسلی، بدن‌درد، لرز، تب، و بیماری‌های دیگر می‌شود.
۴- پرهیز از خوردن غذاهای با مزاج سرد و خشک و همچنین غذاهایی که بدن را خشک یا سرد می‌کند: مانند عدس، ماهی، بادمجان، قهوه، ترشی، قارچ، بستنی، ترشی‌ها و… .
۵- پرهیز از آشامیدن آب زیاد -که البته در تمامی فصول مناسب نیست اما در این فصل ضرر بیشتری خواهد داشت- و آب یخ و نوشیدنی‌های سرد، که باعث بیماری زکام و نزله می‌شود.
منبع: کتاب جاده سلامتی نوشته استاد شاهمرادی
جهت تهیه کتاب به لینک مقابل مراجعه فرمایید: خرید کتاب
