در تابستان واقعا نوشیدنی خنک دلچسبه اما نوشیدن آب یخ بصورت دفعی باعث رسیدن سرمای شدید به اعضای داخلی و داغِ بدن مثل قلب و کبد خواهد شد و در آینده منجر به بروز بیماری های زیادی می گردد. از طرف دیگر، مصرف آب باید طبق نیاز بدن فرد باشد البته به شرط آن که این نیاز صادق باشد و نه کاذب یعنی مثلا کاری نکنیم که بدنمان بیش از نیازش به آب احتیاج پیدا کند؛ پس آیا هشت لیوان آب در روز می تواند درست و مورد نیاز بدن باشد؟!
در تدابیر مصرف در کتب حفظ الصحه آمده است که با توجه به شرایط فصل و اقلیم و سن و مزاج و از این دست موارد باید یک فرد نسبت به نوشیدن آب و مقدار و نوع آن اقدام نماید لذا در مطلب زیر به برخی از این شرایط و تدابیر و منعیات آن پرداخته ایم:
البته قبل از آن، به برخی تعاریف آب اشاره کرده سپس تدابیر مورد نظر را خدمتتان ارائه می نماییم
تعاریف:
آب: محتاج الیه بالعرض است. زیرا که بالذات، آب-به سبب بساطت- قابلیت جزء بدن شدن ندارد و لذا به واسطه برودت و رطوبتی که دارد، موجب ترطیب بدن و ترویح حرارت غریزی و روح حیوانی می گردد. به بیان دیگر آب بالعرض مرطب بدن و مروح روح و مبدرق غذا و معین بر هضم و نضج و مهیا بودن برای نفوذ در مجاری ضیقه و وصول به اقاصی بدن است.
عطش صادق: عطش صادق و احتیاج به آشامیده آب محقق نمی شود مگر هنگامی که طبیعت بدن مشغول هضم غذا باشد برای ترقیق و رساندن آن به سایر اعضا و تبدیل به آن چه از رطوبت از دست رفته و همچنین به موجب رفع یبوست و ازاله و تسکین حرارات. و هر آن چه غیر از این موارد باشد، آن را عطش کاذب نامند.
عطش کاذب: عبارت است از طلب آبی که از چسبندگی یا اجتماع خلطی مالح(شور) و یا غلیظ و یا شدیدالیبس(خشکی زیاد) مانند بلاغم لزجه و جصّیه و یا سودای احتراقی در معده و فم(سر) آن ایجاد شده و طبیعت بدن جهت غسل و دفع آن نیاز به آشامیدن آب دارد.
قابل ذکر و توجه است که آشامیدن آب سرد -به سبب زیادتی غلظت و جمود مواد چسبیده)- موجب افزایش عطش می گردد.
بهترین زمان نوشیدن آب: در معتدل المزاج ها، وقت آشامیدن آّب زمانی است که غذا شروع به هضم() نموده؛ یعنی یک ساعت از تناول آن گذشته باشد تا کماینبغی انهضام یابد و محرورالمزاج….
آب کافی: مقدار آبی که برای رفع عطش صادق نوشیده می شود.
آب وافی: مقدار آبی که به هضم کمک می کند(وفا می کند). که معمولا به عطشی که بعد از تناول طعام و قبل از آشامیدن آب کافی ظاهر می گردد، پاسخ می دهد.
آب فاتر : آب معتدل در سردی و گرمی. (مفید برای مبرودان)
آب نیم گرم: باعث رخوت و سست شدن مجاری می شود و برای همه خوب نیست.
تدابیر، پرهیزات و مضرات:
- پرهیز از خوردن آب کافی در زمان عطش کاذب.
- مضرات: افزایش عطش به جای رفع آن به دلیل افزایش غلظت و چسبندگی مواد لزج و غلیظ در معده.
- تدبیر: صبر کردن و سپس نوشیدن کمی آب گرم جهت تحلیل و ترقیق مواد مذکور.
- تدبیر: خوردن اشیاء حاره() مانند عسل جهت تقطیع و تلطیف مواد مذکور.
- تدبیر: استنشاق هوای خنک.
- تدبیر: مضمضه کردن آب خنک
- تدبیر: نوشیدن آب وافی در صورتی که استنشاق هوای خنک و مضمضه کردن آب خنک جواب نداد)
- پرهیز از یک دفعه نوشیدن آب بخصوص اگر با سردی زیاد باشد.
- مضرات: موجب سردی ناگهانی مجاری و اعضا بخصوص کبد شده و بیماری های کبدی مانند چربی کبد و استسقا را به همراه دارد.
- تدبیر: حتما به صورت جرعه جرعه نوشیده شود.(بین هر یک جرعه یک نفس دم و بازدم شود)
- پرهیز از مصرف مایعات سرد بالفعل از جمله آب سرد و میوه جات، در آخر شب و قبل و حین خواب.
- مضرات: موجب کاهش حرارت غریزی بدن می شود.(در شب حرارت غریزی جهت هضم و نضج مواد غلیظ به بطن بدن تمایل دارد)
- مضرات: مصرف مایعات درآخر شب و عدم تخلیه ادرار، موجب زیاد شدن کارکرد کلیه شده و بیماری های کلیوی بهمراه خواهد داشت.
- تدبیر: استفاده از دم نوش سیب یا به یا چایی ایرانی سبک و تازه دم به جای آب جهت رفع عطش، حداقل نیم ساعت بعد شام.
- پرهیز از نوشیدن آب و کلا مایعات همراه و یا بلافاصله بعد از غذا بخصوص غذاهای دیرهضم که به حرارت بیشتری نیاز دارند مانند کله پاچه. و بخصوص برای کسانی که معده سرد و بلغمی دارند.
- مضرات: موجب فساد غذا در معده، عدم تولید خون سالم و صالح و همچنین موجب تولید بخارات فاسد می شود.
- تدبیر 1) جایگزین کردن استکان یا نی با لیوان و کم کردن آن به مرور زمان در سر سفره.
- تدبیر 2) عدم استفاده از پارچ آب در سر سفره غذا.
- تدبیر 3) افرادی که حرارت زیاد و یا معده پر حرارتی دارند می توانند بعد از غذا و یا همراه غذا آب وافی بنوشند تا با تعدیل و متعادل کردن حرارت، باعث هضم بهتر غذا شوند.(در غیر این صورت امکان سوختن و فساد غذا در معده وجود دارد)
- تدبیر 4) افراد با حرارت کم و معده سرد می توانند بعد از غذا از آب گرم یا چایی سبک جهت هضم بهتر عذا در معده استفاده کنند.
- پرهیز از نوشیدن آب در شب در حالت ایستاده.
- پرهیز از خوردن یخ، برف و یا تگرگ و یا آب گداخته از آن ها.
- مضرات: یخ و دیگر موارد مذکور یکی از مهمترین عوامل موثر در غلظت خون و همچنین کم شدن حافظه(طبق روایت از ائمه معصومین علیهم السلام)به علت مشارکتِ سردی آن ها در دهان با دِماغ(مغز) و کم شدن قوت دِماغ است.
- مضرات: همچنین به علت وجود ناخالصی ها و املاح اضافه و ردیء در برف و یا تگرگ و یا آب گداخته از آن ها، مکث آن در اعضا نسبت به آب صِرف بیشتر است و هر چه مکث بیشتر شود، موجب تاثیر(برودت بالفعل) شده و ضعف اعضا را بیشتر خواهد کرد.
- پرهیز از نوشیدن آب خیلی سرد (البته به فراخور فصل) و یا آبِ سرد شده با یخ و یا برف در آن.
- مضرات: به دلیل سردی بسیار زیاد، مطفی حرارت غریزی، انجماد در خون، تضعیف اعصاب و موجب سده می گردد.
- تدبیر: درصورت نیاز به سرد کردن سریع آب، می توان یخ را در پلاستیک قرارداد تا آب با سردی آن خنک شود نه اینکه درآن حل گردد.
- تبصره: تحمل مزاج گرم و تر به آب سرد زیادتر از مزاج گرم و خشک است به جهت آن که آنان فربه می باشند و لحمیت بدن، حائل و مانع سرعت تأثیر بر اعصاب است.(البته این موضوع نیز اکثری است نه کلی، به حسب اشخاص و احوال و فصول و اقلیم و… .)
- پرهیز از خوردن آب(گرم یا نیم گرم) و بخصوص سرد در زمان گرسنگی و یا ناشتا.
- مضرات: باعث رخوت و سست شدن مجاری(بخصوص دریچه های موجود در معده) می شود و برای همه خوب نیست.
- تدبیر: جهت شستشوی معده از اخلاط لزجۀ غلیظه می توان ناشتا مصرف نمود البته نباید عادت شود.
- پرهیز از نوشیدن آب بخصوص سرد درحمام و استخر و بعد از آن و یا در زمانی که حرارت بدن به هر دلیلی بالاست مثلا در زمان ورزش کردن.
- مضرات: در این موارد چون اعضای بدن گرم می شوند، آب را از معده فورا جذب می کنند و جذب آب سرد قبل از کاهش سردی بالفعل آن(انکسار سورت برودت بالفعل) باعث سردی و اطفاء حرارت غریزی می گردد.
- مضرات: به دلیل باز شدن و متخلل شدن بافت های بدن از تسخین(حرارت) ایجاد شده در فعالیت بدنی و یا در حمام و همچنین سریع النفوذ بودن آب بخصوص سرد، موجب بسته شدن و تکاثف در تخلل های ایجاد شده در بافت شده و به مرور زمان ضعف عضلات و اعضاء را به همراه خواهد داشت.
- مضرات: فرد را مستعد بیماری های کبدی می گرداند.(سیروز کبدی)
- تدبیر: قابل ذکر است که می توان جهت رفع عطش و کاهش حرارت بدن بعد از فعالیت شدید مثل ورزش، ابتدا از هوای معتدل و خنک استفاده کرد و سپس داخل دهان و همچنین پاها(زیر زانو به پایین) و دست ها(تا آرنج) را با آب معمولی و یا خنک شست تا بعد از آرام شدن و ساکن شدن بدن و ضربان قلب و حرارت آن بتوان جرعه جرعه آب نوشید که موجب سردی ناگهانی اعضای بدن به خاطر اختلاف دمای بدن با آب سرد نشود.
- پرهیز از نوشیدن آب همراه یا بعد از خوردن میوه بخصوص میوه های آبدار مثل هندوانه، انگور و… .
- مضرات: موجب فساد، ورم معده، قروح خبیثه(زخم در معده و روده) و حدوث آکله می شود.
- پرهیز از خوردن آب از سمت دستۀ لیوان.
- پرهیز خوردن آب بعد از جماع.
- مضرات: به دلیل گرم و خشک شدن اعضا بعد از جماع، تشرّب آب در آن ها زیادتر و با قوت بیشتر صورت می گیرد و موجب ضعف و اطفاء(یا اماتۀ) حرارت غریزی می شود.
- تدبیر: استفاده از شربت آب، گلاب و عرق بیدمشک شیرین شده با شکر یا عسل بعد از تطهیر(غسل).
- پرهیز از خوردن آب بخصوص آب سرد همراه و یا بلافاصله بعد از مواد غذایی شیرین، شور، گس، ترش.
- مضرات: همراه شدن با غذای شیرین برای دندان ها و معده مضراست.
- همراه شده با غذای شور موجب تولید عفونت می شود.
- پرهیز از ترکیب کردن دو نوع آب یا مایعات با یکدیگر بخصوص اگر اختلاف دما داشته باشند مثل ترکیب کردن چایی با آب سرد.
- مضرات: موجب تولید سنگ در بدن می شود. مثل سنگ کلیه.
- مضرات: موجب ایجاد نفخ، قراقر(صدای معده) و ثقل معده است.
- پرهیز از خوردن آب از سمت دستۀ لیوان
- پرهیز از نوشیدن آب از ظروف سرتنگ و ریختن آب از دور به داخل دهان و حلق و سر در ظرف آب کردن و نوشیدن.
- مضرات: احتمال وارد شدن آب به قصبۀ ریه و سرفه.
- تدبیر: بهتر است لب به ظرف آب گذاشته شود. و بهترین ظرف، پیاله و کاسه چینی و یا ظرف سفالی صاف پاکیزه است که سر آن باز باشد که آن چه در آن است نمایان باشد. همچنین قعر آن تنگ و دهنۀ آن گشاد باشد که آب کمی در آن بگنجد و به نظر بسیار آید تا نفس زودتر نسبت به آب سیر شود. همچنین آشامیده آب در ظرف برنجی(رصاصی) و قلع، مسکن عطش است.
- پرهیز از نوشیدن آّب بعد از خوردن مسهل.
- مضرات: به جهت آن که جمیع اعضا گرم و متخلل شده و به سبب اخراج رطوبات و مواد، مشتاق تشرّب گشته و به زودی آب را جذب می نماید و باعث اطفاء حرارت غریزی و ضعف قوا می گردد.
- تدبیر: بیشتر توصیه به خوردن آب گرم یا فاتر شده است جهت ترقیق و تحریک مواد به اسهال(یا به قی) و سپس دفع.
تبصره: نکته قابل توجه این است که امور مذکوره همه اکثری است نه کلّی؛ زیرا که می تواند به بعضی از اشخاص محرورالمزاج را بنابر غلبه حرارت و یا بعضی را به سبب عادت، ضرر نرساند. و نیز یابد دانست که ضررهای مذکور لازم نیست که با ظهور علائم فوری همراه باشد، زیرا که می تواند بعد از طول زمان یا در سن پیری ظاهر گردد.
و به قول حکیم عقیلی خراسانی «و آن چه بعضی جهلۀ قوی المزاج مغرور، خلاف امور منهیّه مذکوره و غیر این ها می نمایند و صرری بالفعل نمی یابند و می گویند: -ما آب سر در فلان وقت و فلان حال می خوریم و فلان طعام را با فلان طعام و فلان میوه با فلان میوه می خوریم و ضرری نمی یابیم- و از ضرر بالمآل و ضعیف المزاجان غافل اند، مناط اعتباری و دستورالعملی نیست و باید که عقلا، گوش به سخنان ایشان ندهند و عمل بر قول حکمای مجرّبین و محقّقین نمایند.
برگرفته از کتب طبی خلاصه الحکمه (حکیم عقیلی) – تغذیه در بیماری ها
